BAB
I
PAMBUKA
A. Dhasaring Panaliten
Indonesia inggih menika nagari ingkang gadhah
kabudayan ingkang kathah arupa werni. Bhineka
Tunggal Ika dados slogan ingkang
ndadosaken manunggaling kabudayan. Kabudayan ingkang arupa weni wonten ing
masarakat ndadosaken daerahipun unik
amargi nilai- nilai adhat istiadhat taksih lestantun. Kanthi ngrembakaning
budaya mancanegara ingkang anggadahi pangaribawa wonten pelestantuanan
kabudayan lokal. Para kadang mudha samenika asring nglestantunaken kabudayan
ingkang saking nenek moyang.
Nilai- nilai kabudayan
kearifan lokal sampun awit lengser
kaliyan kabudayan mancanegara, wonten kabudayan masarakat kadosta upacara adhat
ingkang badhe ical. Satemah kangge nglestantunaken kabudayan masarakat, prelu pangertosan
saha paham kaliyan folklor wonten
kebudayaan. Ancasipun
inggih menika, anggadhahi pangajab
supados saged mangertosi jinis-jinising saha kalebet wonten folklor menapa jinis kabudayaan / kearifan
lokal salah satunggaling dhaerah, ingkang salah satunggaling inggih menika
upacara adhat larung sesaji Redi Kelud.
B. Undheraning Perkawis
1. Menapa ingkang dipunwastani folklor?
2. Miturut jinisipun, kalebet
wonten folklor menapa upacara larung sesaji
Redi Kelud?
C.
Ancasipun
1.
Mangertosi
menapa ingkang dipunwastani folklor
2.
Mangertosi
upacara larung sesaji Redi Kelud menika kalebet wonten folklor menapa
BAB II
PIREMBAGAN
A. Pangertosan Foklor
Miturut asalipun tembung utawi morfologinipun, folklor
menika saking tembung basa Inggris inggih menika folklore, saking tembung folk lan lore (Danandjaja,
2005: 1). Miturut Alan Dundes, folklor
inggih menika sakelompok tiyang ingkang anggadhahi titikan tandha pengenal fisik, sosial, lan kabudayan
satemah saged mbedakaken antawisipun satunggal kelompok kaliyan kelompok
sanesipun. Tembung folklor menika saking tembung majemuk ingkang asalipun saking
tembung folk lan lore. Folk menika
kolektif, miturut Alan Dundes, folk inggih menika sakelompok tiyang
ingkang anggadhahi titikan tanda pengenal
fisik, sosial, lan kabudayan satemah saged mbedakaken antawisipun kelompok
satunggal kaliyan kelompok sanesipun. Titikan tandha pengenal inggih menika, werni kulit, rikma, mata pencaharian, basa, pendhidhikan,
agami ingkang sami, lsp. Ingkang langkung penting inggih menika,
kelompok-kelompok wau anggadhahi
tradhisi, inggih menika kabudayan ingkang sampun dipunwarisi turun temurun, sabotenipun kalih generasi. Folk inggih menika kolektif saking
masarakat, ananging lore inggih
menika tradhisi ingkang dipunanggadhahi
dening folk (Danandjaya, 1991: 1).
Miturut Danandjaya (1991: 2) folklor
inggih menika saperangan kabudayan kolektif ingkang dipunsebaraken lan
dipunwarisaken kanthi turun temurun, antawisipun
kolektif macemipun menapa kemawon, kanthi cara tradhisional nuwuhaken versi ingkang beda, kanthi lisan utawi
tuladha ingkang kaliyan gerak isarat
utawi alat pambiyantu kangge ngemotaken (mnemonic
device)[1].
Djamaris (1993: 15) ngandharaken bilih folklor inggih menika cabang ilmu Antropologi, kanthi
panaliten folklor ingkang saged dipuntingali dening kabudayan bangsa
saderengipun wonten pengaruh asing, kadosta kapitadosan, pandangan hidup, adhat istiadhat, lan
caranipun mikir masarakat.
Muhhamad Haji Salleh menika
ngginakaken andharanipun Danandjaya minangka pendekatan penting wonten sastra nusantara “Kajian folklor mbiyantu kajian
kasusastran” (Amir, 2013: 162). Miturut wujudipun, folklor menika
dipunperang dados kalih, inggih menika folklor
lisan lan folklor sebagian lisan
(Danandjaja, 2005). Ingkang kalebet folklor lisan inggih menika:
1.
Basa
rakyat utawi basa masarakat, inggih menika wujudipun folklor Indonesia ingkang
kalebet wonten kelompok basa rakyat,
inggih menika logat utawi dialek basa-basa nusantara.
2.
Ungkapan tradisonal, inggih menika kadosta
paribasan utawi unen-unen.
3. Pitakenan tradisional,
ingkang dipunmangertosi minangka teka-teki awujud pitakenan ingkang sipatipun tradisional lan gadhah wangsulan tradisional ugi.
4. Sajak
lan puisi rakyat,
inggih menika folklor lisan ingkang
khusus, tembungipun boten kabentuk mawi bebas,
ananging terikat. Sajak lan puisi rakyat minangka
kasusastran ingkang sampun jelas wujudipun, cacahipun gatra kaliyan sajak ingkang mungkasi saben gatranipun.
Ingkang kalebet wonten jinis menika inggih menika wonten parikan, rarakitan,
wawangian, lsp.
Nyanyian
rakyat
miturut Jan Harold Bruvand (wonten ing Danandjaja, 2005: 141) inggih menika
salah satunggaling genre utawi wujudipun folklor
ingkang saking tembung-tembung lan lagu
(tembang), ingkang kasebar kanthi lisan
wonten saperangan anggota kolektif tartamtu, ingkang awujud tradisional sarta kathah anggadhahi varian.
Wujudipun folklor sebagian
lisan kaperang dados kalih macem, inggih menika (1) kapitadosan masarakat,
ingkang asring dipunsebat takhayul inggih menika kapitadosan, dening tiyang barat dipunanggep sederhana, boten adhedhasar logika, satemah kanthi ilmiah menika
boten saged dipunginakaken ugi boten saged dipuntanggeljawabaken kaleresanipun
(Danandjaja, 2005: 153); lan (2) permainan
rakyat, dipunanggep kalebet wonten folklor amargi kangge pikantuk menika
saking warisan lisan, utamanipun
kangge permainan rakyat kangge
bocah-bocah amargi dolanan menika dipunsebaraken asli saking tradhisi lisan ingkang dipunsebaraken tanpa
pambiyantu saking tiyang-tiyang ingkang sepuh, kadosta tiyang sepuh utawi guru
wonten sekolah (Danandjaja, 2005: 171).
Miturut Waylan D. Hand, takhayul
menika dipunperang dados 3 kelompok, inggih menika:
1. Takhayul wonten sakiwa
tengenipun lingkungan hidup, kaperang
dados:
a. Lair, nalika bayi, lan nalika
taksih alit.
b.
Manungsa
lan obat-obatan rakyat
c. Omah lan pagawean wonten omah
d.
Mata pencaharian lan hubungan sosial
e. Perjalanan lan perhubungan
f. Tresna, pacaran, lan krama
g. Seda lan adhat pemakaman
2. Takhayul alam gaib.
3. Takhayul ngengingi
terciptanya alam semesta, kaperang dados 5:
a.
Takhayul
ngengingi gejala alam
b.
Takhayul
ngengingi cuaca
c. Takhayul ngengingi peternakan lan sato wonten ing Indonesia
d. Takhayul ngengingi nangkep
ulam lan mburu
e. Takhayul
tanduran-tanduran lan pertanian.
B.
Upacara
Larung Sesaji Redi kelud
Upacara
adhat menika kalebet folklor sebagian
lisan. Folklor sebagian lisan
inggih menika folklor ingkang
wujudipun campuran saking unsur lisan
lan sanes lisan (Danandjaja,
2002:195). Wonten upacara adhat dipunbetahaken ubo rampen utawi sesaji.
Sesaji minangka aktualisasi saking pikiran, pangajab, lan raos kepenginan ingkang langkung cerak malih
kaliyan Gusti ingkang Maha Kuwaos. Sajen
ugi kalebet wacana simbol ingkang dipunginakaken minangka sarana
spiritual kaliyan ingkang gayut kaliyan lelembut. Ancasipun saking sesaji
inggih menika supados para lelembut boten ganggu manungsa. Pangajab
dipunparingi sajen supados para lelembut mbiyantu uripipun manungsa (Endraswara,
2003b:195).
Redi
Kelud salah satunggaling redi ingkang taksih aktif wonten ing Jawa Timur, ingkang
anggadhahi upacara adhat
amargi kapitadosan masarakat babagan kekiyatan gaibipun. Upacara adhat wonten ing redi Kelud dipuntindakaken saben
taun. Adicara menika kalebet tradhisi saben taun ingkang wiwit jaman rumiyin
lan dipunwarisaken ing generasi penerus supados lestantun.
Dumadining
upacara adat inggih menika saking sarasilah dumadinipun kawah Redi Kelud.
Masarakat ngawontenaken upacara adhat ritual kala kepungkur dipun sebat Redi
Kelud lan ing jaman samenika dipunsebat upacara
ritual anak Redi Kelud. Ancasipun inggih menika nyuwun keslametan dhumateng Gusti kang Maha Agung
supados masarakat bagas waras lan sakiwatengenipun redi menika pikantuk
keslametan, saha supados masyarakat ingkang tetanem pinaringan kasil ingkang
langkung kathah.
Tahapan upacara adat ritual sesaji
wonten 2 inggih menika: nyamektakaken saha kalaksanan. Tahap nyamektakaken kedadean saking ritual kepunden mbah Sumber lan
mbah Ringin. Kangge simbol nyuwun ijin
utawi ndherek langkung dhumateng dhanyang desa supados ritual sesajen menika lancar.
Sesajen menika dipunmasak dening tiyang estri ingkang sampun sepuh. Salajengipun
inggih menika merti desa ingkang dilaksanaken kaliyan sesepuh desa Sugih waras
ing ndalu saderengipun ritual sesajen dipunlaksanakaken.
Proses ritual sesajen inggih menika: (1)
Arak- arakan ing papan ritual diawiti kaliyan Ratu Sembagi cucuk lampah kaliyan
mbeta sesajen, (2) Pasrah pinampi sesajen, (3) Arak- arakan sesajen
ing plataran, ing nginggil trowongan Ganesha, (4) Nyamektakaken sesajen, (5) Obong- obong ubarampen sesajen,
(6) Komunikasi kaliyan makhluk gaib wonten ing redi kelud, (7) Penyampaian sesaji,
(8) Pengaosan doa, (9) Rebutan sesajen. Upacara dipunadzani saben sasi Suro (Muharram).
Foklor
gadhah 9 ciri ingkang utama. Ciri pengenal folklor saged dipun dadosaken
pambeda folklore saking kabudayan sanesipun (dahandjaja,2005:2-4). 9 titikan utami:
1) Panyebaran
saha pewarisan kanthi lisan
2) Sifatipun
tradisonal
3) Folklor
eksi ing versi- versi lan varian- varian ingkang beda amerga
panyebaranipun lisan
4) Sifatipun
anonim
5) Biasanipun
gadah wujud rumus utawi pola
6) Gadhah
fungsi kangge kehidupan bersama suatu kolektif
7) Sifatipun
pralogis
8) Dados
kagungan masarakat sesarengan
9) Sifatipun
polos saha lugu
Wonten
ing upacara sesaji ing redi kelud saged dipunwastani folklor amargi gadhah ciri, sifatipun tradisional
amargi wonten ing tahap persiapan dumugi kalaksanan upacara kasebat ngginaaken
ubarampe lan sapanunggalanipun. Sifatipun anonim
amargi upacara menika boten dimangertosi sinten penggagasipun. Fungsi kangge
kehidupan bersama suatu kolektif amergi nyuwun keslametan dhumateng gusti allah
supados masarakat Sugih Waras lan sakiwatengenipun pikantuk keslametan. Upacara
kasebat ugi nyuwun berkah supados masarakat ingkang tetanem dipunparingi kasil
ingkang kathah. Sipatipun pralogis, amargi jeblugipun redi ingkang taksih aktif
menika dening Gusti Kang Maha
Agung ananging masarakat percaya bilih panyebabipun amargi dukaning Lembu
Sura.
BAB
III
PANUTUP
A. Kesimpulan
Folklor inggih menika sakelompok
tiyang ingkang anggadhahi titikan tandha pengenal
fisik, sosial, lan kabudayan satemah saged mbedakaken antawisipun satunggal
kelompok kaliyan kelompok sanesipun. Upacara adhat larung sesaji Redi
Kelud menika kalebet folklor sebagian
lisan. Folklor sebagian lisan
inggih menika folklor ingkang
wujudipun campuran saking unsur lisan
lan sanes lisan (Danandjaja,
2002:195).
DAFTAR
PUSTAKA
Mana, Lira Hayu
Afdetis dan Samsirani. 2016. Buku Ajar
Mata Kuliah Folklor. Yogyakarta: Deepublish
Endraswara, S. 2003b. Mistik Kejawen: Sinkretisme,
Simbolisme, dan Sufisme
dalam Budaya
Spiritual Jawa. Jogjakarta: Narasi.
Danandjaja. 2005. Folklor
Indonesia: Ilmu Gosip, Dongeng dan lain-lainnya. Jakarta: Graffiti
Danandjaja. 2007. Folklor
Indonesia: Ilmu Gosip, Dongeng dan lain-lainnya. Jakarta: Graffiti
Peursen, Van. 1976. Strategi
Kebudayaan (diterjemahkan oleh Dick Hartoko). Yogyakarta: Kanisius
[1]
Pangertosan folklor menika saking definisi
ingkang dipundamel dening Jan Harold Brunvand, ingkang sampun diperluas. Definisi Brunvand inggih menika: Folklor may be defined as those materials in culture that circulate
traditionally among members of any group in different version, whether in oral
or by means of customary example (Bruvand, 1968: 5).
Author by
0 komentar:
Posting Komentar